Zawarcie małżeństwa zawsze odbywa się w określonej przez prawo formie. W przypadku prawa kanonicznego przewidziano dwie formy – zwyczajną i nadzwyczajną. W poniższym wpisie przyjrzymy się tym kwestiom w sposób szczegółowy.
Forma kanoniczna zawarcia małżeństwa
Forma zawarcia małżeństwa to nic innego jak ogół przepisów, w których uregulowano kwestię zawarcia związku małżeńskiego. Muszą być one przestrzegane, aby dane małżeństwo zostało ważnie zawarte.
Z historycznego punktu widzenia warto zwrócić uwagę na dekret Tametsi wydany przez Sobór Trydencki. Obowiązywał on od 1563 r. do 1908 r. Przed jego wydaniem zabronione było zawieranie małżeństw tajnych, czyli bez obecności tzw. świadka kwalifikowanego. Jednakże w razie niezachowania tego wymogu zawarte związki uznawano za ważne. Natomiast po wejściu w życie dekretu Tametsi nałożono obowiązek zachowania określonych przepisów pod rygorem nieważności małżeństwa.
W obecnie obowiązującym stanie prawnym istnieją dwie formy zawarcia małżeństwa – zwyczajna i nadzwyczajna.
Forma zwyczajna
Jak sama nazwa wskazuje, forma zwyczajna dotyczy zawarcia małżeństwa w warunkach zwyczajnych. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na kan. 1108 § 1 KPK. W przepisie tym postanowiono, że tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec asystujących: ordynariusza miejsca albo proboszcza, albo kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich, a także wobec dwóch świadków, zgodnie z zasadami wyrażonymi w następnych kanonach i z zastrzeżeniem wyjątków, o których mowa w kan. 144, 1112 § 1, 1116 i 1127 § 1-2.
W świetle powyższego wypada wyjaśnić pojęcie asystującego. Otóż jest nim osoba, która w imieniu Kościoła odbiera składane przez narzeczonych oświadczenia woli. Zazwyczaj jest to kapłan, rzadziej biskup bądź diakon.
Asystujący, zwany inaczej świadkiem kwalifikowanym, powinien brać czynny udział w zawieraniu małżeństwa. Musi on więc zapytać narzeczonych, czy chcą zawrzeć związek. Co ciekawe, jeżeli zachodzi taka potrzeba, świadkiem kwalifikowanym może być osoba świecka. W praktyce taka sytuacja zdarza się w warunkach np. terenów misyjnych.
Z kolei w kan. 1109 KPK postanowiono, że ordynariusz miejsca i proboszcz, o ile wyrokiem lub dekretem nie zostali ekskomunikowani lub ukarani interdyktem lub suspendowani od urzędu albo jako tacy deklarowani, na mocy swego urzędu, w granicach własnego terytorium ważnie asystują przy małżeństwach nie tylko swoich podwładnych, lecz także – jeżeli przynajmniej jedna ze stron należy do Kościoła łacińskiego – osób niebędących ich podwładnymi. Chodzi tutaj o dwa przypadki – ukarania lub zawieszenia danego kapłana oraz sytuacji, gdy obydwoje narzeczeni nie należą do Kościoła rzymskokatolickiego (obrządku łacińskiego). W takich przypadkach zawierane małżeństwo byłoby nieważne.
Ordynariusz miejsca i proboszcz mogą na mocy powierzonego im urzędu delegować do asystowania przy zawieraniu małżeństw (kan. 1111 KPK). Delegacja ta może mieć wymiar ogólny (do wszystkich związków) albo szczególny (do jednego małżeństwa). Akt delegacji należy sporządzić na piśmie.
Oprócz obecności świadka kwalifikowanego w przepisach prawa kanonicznego zawarto wymóg obecności dwóch świadków zwykłych. Powinni ich wyznaczyć narzeczeni, aczkolwiek nic nie stoi na przeszkodzie, jeżeli ich obecność będzie przypadkowa. Nie jest istotna płeć świadków, mogą to być nawet osoby nieochrzczone. Co ważne, w sytuacji zwyczajnej brak świadków zwykłych przy zawarciu małżeństwa skutkuje jego nieważnością.
Z punktu widzenia godziwości zawarcia związku powinien być on zawarty w parafii, w której przynajmniej jedno z narzeczonych ma stałe albo tymczasowe miejsce zamieszkania lub przebywa przez miesiąc (kan. 1115 KPK). Jeżeli w grę wchodzi kilka parafii, wybór należy do nupturientów.
Gdyby narzeczeni pragnęli zawrzeć małżeństwo poza jedną z powyżej wskazanych parafii, jest to możliwe po uzyskaniu licencji (kan. 1115 KPK). Zezwolenie to wydaje ordynariusz miejsca albo proboszcz.
Zawarcie małżeństwa powinno odbyć się w kościele parafialnym. Za zezwoleniem ordynariusza miejsca lub proboszcza może się to dokonać również w innym kościele lub w kaplicy znajdującej się na terenie parafii. Gdyby jednak kościół albo kaplica znajdowały się poza terenem danej parafii, niezbędna byłaby delegacja. Natomiast jeśli ceremonia miałaby odbyć się w innym miejscu, np. w domu prywatnym bądź prywatnej kaplicy, konieczne byłoby zezwolenie ordynariusza miejsca.
Związek małżeński można zawrzeć w każdym czasie z wyjątkiem Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty. Natomiast gdy do ceremonii ma dojść w dniu o charakterze pokutnym, proboszcz powinien uświadomić jego znaczenie narzeczonym i poprosić, aby uwzględnili zwyczaj zakazujący organizacji hucznych zabaw w tym czasie.
Forma nadzwyczajna
Zawarcie małżeństwa w formie nadzwyczajnej możliwe jest wyłącznie w określonych przypadkach. Dzieje się tak, gdy zachodzi poważna niedogodność lub niemożność zastosowania przepisów o formie zwyczajnej. Ponadto narzeczeni muszą pragnąć zawrzeć małżeństwo.
Zgodnie z kan. 1116 § 1 KPK jeżeli osoba kompetentna do asystowania przy zawarciu małżeństwa jest nieosiągalna lub nie można się do niej udać bez poważnej niedogodności, wówczas narzeczeni mogą zawrzeć związek ważnie i godziwie wobec świadków zwykłych.
Jest to możliwe w jednej z dwóch następujących sytuacji. Po pierwsze, gdy przynajmniej jedno z narzeczonych znajduje się w niebezpieczeństwie śmierci, natomiast po drugie, poza niebezpieczeństwem śmierci, jeżeli roztropnie przewiduje się, że taki stan rzeczy utrzyma się przez miesiąc.
Jak już wspomniałem, w przypadku formy nadzwyczajnej wystarczająca jest obecność dwóch świadków zwykłych. Niemniej jednak w kan. 1116 § 2 KPK postanowiono, że w obydwu przypadkach, jeżeli byłby do dyspozycji inny kapłan lub diakon, który może być obecny, powinien zostać wezwany i razem ze świadkami powinien być przy zawieraniu małżeństwa, z zachowaniem zasady ważności małżeństwa wobec samych świadków.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na jeszcze jedną rzecz. Otóż w prawie nie przewidziano warunków, które powinni spełnić świadkowie zwykli.
Forma liturgiczna
Małżeństwo kanoniczne jest nie tylko umową, ale i sakramentem. Z tego względu jego zawarcie odbywa się wedle norm dotyczących formy liturgicznej (kan. 1119-1120 KPK). Co jednak ważne, niezachowanie tychże regulacji nie skutkuje nieważnością związku. Są one bowiem wymagane wyłącznie do godziwości.
Mając na uwadze powyższe, Konferencja Episkopatu Polski wydała w 1994 r. Obrzędy sakramentu małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zatwierdziła tę księgę liturgiczną.
Forma zawarcia małżeństwa jest niezwykle istotną kwestią z punktu widzenia prawa kanonicznego. Niezachowanie przepisów może bowiem skutkować nieważnością związku.