Rodzinne paragrafy

Stwierdzenie nieważności małżeństwa było już tematem jednego z moich ostatnich wpisów. Dzisiaj natomiast przyjrzymy się procedurze. W jaki sposób można zatem uzyskać takie stwierdzenie?

Analiza sprawy

Zanim jakakolwiek sprawa trafi do sądu, powinna zostać najpierw poddana analizie. Jej celem jest zbadanie, czy w danym stanie faktycznym istnieją podstawy do zainicjowania procesu. Co więcej, dzięki analizie można ocenić szanse na powodzenie.

Kto może dokonać analizy? Osobą najbardziej kompetentną jest prawnik-kanonista, czyli osoba, która ma wykształcenie w dziedzinie prawa kanonicznego. Dobrze, jeśli legitymuje się ona również uprawnieniami adwokata kościelnego.

Jeśli zaś chodzi o księży, którzy pracują w parafiach, to najczęściej nie mają oni wiedzy dotyczącej stwierdzenia nieważności małżeństwa. Mogą oni jednak polecić kogoś, kto może pomóc osobom zainteresowanym wszczęciem procesu.

Skarga powodowa

Podstawą procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest skarga powodowa. Jest to pismo, które rozpoczyna postępowanie, które powinno spełniać przewidziane prawem wymogi.

Zgodnie z kan. 1504 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. (KPK 83) skarga powodowa powinna:

• stwierdzać, do którego sędziego wnoszona jest sprawa, czego się żąda i od kogo;
• wskazywać, na jakim uprawnieniu opiera się powód i przynajmniej ogólnie na podstawie jakich faktów i dowodów zamierza wykazać to, o czym twierdzi;
• być podpisana przez powoda lub jego pełnomocnika, z określeniem dnia, miesiąca i roku, jak również miejsca, w którym mieszka powód lub jego pełnomocnik albo miejsca wskazanego przez nich w celu odbierania dokumentów;
• wskazywać stałe lub tymczasowe zamieszkanie strony pozwanej.

Przygotowaną skargę należy złożyć we właściwym sądzie biskupim. Który sąd jest właściwy? Otóż zgodnie z prawem może to być:

• sąd miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte;
• sąd miejsca, w którym jedna ze stron lub obie strony mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie;
• sąd miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów.

Skargę można złożyć osobiście bądź za pośrednictwem poczty. Zgodnie z przepisami powinna ona zostać oficjalnie przyjęta – sąd wydaje dekret w tym przedmiocie – w terminie miesiąca, licząc od jej złożenia. W praktyce jednak czas ten jest dłuższy, co ma związek z obciążeniem pracą sądów biskupich.

Odpowiedź na skargę powodową

W myśl przepisów prawa kanonicznego złożenie odpowiedzi na skargę powodową jest obowiązkowe. Należy to zrobić na piśmie, przedstawiając swoje stanowisko w sprawie.

Co, jeśli jednak pozwany nie złoży odpowiedzi? Sąd biskupi nie może zastosować żadnych środków przymusu. Niemniej może on rozpocząć postępowanie bez udziału pozwanego, co też negatywnie wpływa na jego sytuację procesową.

Ustalenie formuły wątpliwości

Po przyjęciu skargi powodowej oraz ewentualnej odpowiedzi na nią sąd dokonuje ustalenia formuły wątpliwości. Pod tym skomplikowanym terminem kryje się ustalenie powodów nieważności małżeństwa, które sąd zamierza zbadać w danej sprawie.

Sąd ustala formułę wątpliwości, wydając dekret w tym przedmiocie. Gdyby jednak w toku postępowania okazało się, że konieczna jest zmiana powodu ewentualnej nieważności bądź dodanie innego tytułu, wówczas istnieje taka możliwość.

Z treścią formuły wątpliwości koresponduje wydany w sprawie wyrok. Stanowi on bowiem odpowiedź na pytanie postawione w dekrecie, w którym ją ustalono.

Postępowanie dowodowe

Kolejnym etapem procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest postępowanie dowodowe. Sprowadza się ono do dokonania następujących czynności – przesłuchania stron, przesłuchania świadków, przeprowadzenia dowodów z dokumentów (jeśli takie zostały złożone do akt) oraz przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego (jeśli jest taka konieczność).

Jeżeli chodzi o przesłuchania, to zazwyczaj odbywają się one w siedzibie sądu. W określonych przypadkach możliwe jest przesłuchanie w innym sądzie biskupim bądź w parafii. Pytania, jakie są zadawane stronom i świadkom, są układane na podstawie treści skargi powodowej i odpowiedzi na nią.

Warto zwrócić uwagę, że w toku postępowania nie ma żadnych rozpraw. Strony oraz świadkowie są przesłuchiwani osobno, bez konfrontacji czy udziału publiczności. Każde przesłuchanie rozpoczyna się od złożenia przysięgi, natomiast kończy się odczytaniem i podpisaniem protokołu.

Większość spraw toczy się z powodu psychicznej niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 nr 3 Kodeksu Prawa Kanonicznego). Z tego względu sądy biskupie korzystają często z pomocy biegłych. Są zazwyczaj psychologowie i psychiatrzy.

Publikacja akt sprawy

Publikacja akt sprawy polega na udostępnieniu stronom dostępu do tychże akt. Jest to jedyny moment w procesie, kiedy można zapoznać się z aktami. Co ważne, nie można wykonywać ich ksero- ani fotokopii. Można natomiast sporządzać własnoręczne notatki.

Głos obrończy

Głos obrończy to niezwykle ważne pismo w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Ma ono na celu dokonanie podsumowania przebiegu sprawy i odniesienie się do zebranego materiału dowodowego. To również moment na przedstawienie sądowi swojego ostatecznego stanowiska i dokonanie argumentacji przemawiającej za nieważnością małżeństwa.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na następującą rzecz. Otóż w każdym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa bierze udział obrońca węzła małżeńskiego. Jest to osoba, która przedkłada sądowi wszystkie argumenty przemawiające za ważnością danego związku. Otrzymując pismo ze stanowiskiem obrońcy węzła małżeńskiego, należy przygotować na nie odpowiedź, podejmując tym samym polemikę z jego argumentami.

W kontekście powyższego trzeba jednak jasno powiedzieć, że o ważności albo nieważności danego małżeństwa zawsze decyduje sąd. Zatem stanowisko obrońcy węzła małżeńskiego nie powinno w żaden sposób niepokoić stron.

Wyrok

Wyrok, jaki zapada w sprawie o nieważność małżeństwa, zawiera odpowiedź na pytanie postawione w formule wątpliwości. Sąd może w nim zatem orzec o nieważności danego związku albo potwierdzić jego ważność.

Warto dodać, że po wejściu w życie motu proprio Mitis iudex Dominus Iesus papieża Franciszka nie ma już obowiązku uzyskania drugiego wyroku dotyczącego nieważności wydanego przez sąd drugiej instancji. To znacząco uprościło i skróciło procedurę.

Apelacja

Jeżeli wyrok wydany przez sąd jest dla którejś ze stron niesatysfakcjonujący, wówczas może ona złożyć apelację do sądu drugiej instancji. Co jednak ważne, zaskarżenie wyroku składa się z dwóch etapów. Mianowicie pierwszym z nich jest zgłoszenie apelacji sędziemu, który wydał wyrok, w nieprzekraczalnym terminie 15 dni użytecznych od wiadomości o ogłoszeniu wyroku. Drugim etapem jest natomiast poparcie apelacji, czyli jej uzasadnienie. Termin na dokonanie tej czynności wynosi miesiąc, licząc od zgłoszenia odwołania.

W określonych prawem przypadkach istnieje również możliwość wniesienia skargi o nieważność wyroku. Nie ma ona jednak charakteru odwołania.

Ponowne wniesienie sprawy

Zgodnie z prawem kanonicznym sprawy dotyczące stanu osób (w tym o stwierdzenie nieważności małżeństwa) nie przechodzą nigdy w stan rzeczy osądzonej. Co to oznacza? Otóż po negatywnym zakończeniu procesu można wnieść sprawę ponownie, aczkolwiek podając inny tytuł nieważności. Wówczas sprawa zostanie rozpoznana od początku.

Skutki stwierdzenia nieważności małżeństwa

Najważniejszym skutkiem stwierdzenia nieważności małżeństwa jest powrót do stanu wolnego przez obydwie strony. Zdarza się jednak, że sąd nakłada klauzulę zakazującą stronie lub stronom zawarcia następnego małżeństwa bez zgody ordynariusza miejsca (najczęściej biskupa diecezjalnego). Dzieje się tak, gdy nieważność orzeczono z powodu psychicznej niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich.

W takiej sytuacji strona, której dotyczy klauzula, chcąc zawrzeć nowe małżeństwo, musi złożyć do sądu biskupiego wniosek o uchylenie zakazu. Konieczne będzie też poddanie się badaniu psychologicznemu.

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa to złożone postępowanie, które składa się z wielu etapów. Ze względu na swój pisemny charakter jest ono często mniej stresujące niż postępowanie o rozwód. Niemniej jednak warto się do niego dobrze przygotować, aby sprawa była poprowadzona z należytą starannością.