Rodzinne paragrafy

Przeszkody małżeńskie to jedno z trzech źródeł nieważność małżeństwa w prawie kanonicznym. Pisałem o tym już wcześniej. W tym artykule przyjrzymy się bliżej tej problematyce. Otóż wymienię poszczególne przeszkody i omówię pokrótce każdą z nich.

Przeszkoda wieku

Zawarcie małżeństwa jest czynnością prawną i z tej racji konieczne osiągnięcie określonego wieku, co wiąże z osiągnięciem dojrzałości fizycznej i psychicznej. Zgodnie z kan. 1083 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego (KPK) nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku. Przepis ten może wydawać się szokujący – osoby we wskazanym wieku są przecież nieletnie z punktu widzenia prawa polskiego. Trzeba jednak mieć na uwadze, że Kodeks Prawa Kanonicznego jest aktem o charakterze uniwersalnym, a więc obowiązuje wiernych na całym świecie. Rozwiązanie to jest zatem wyjściem naprzeciw zwyczajom ludzi żyjących w innych warunkach niże te, jakie panują w Europie.

Gdyby osoby, które nie osiągnęły wymaganego prawem wieku, zawarły małżeństwo, wówczas byłoby ono nieważne. Co ważne, nie uległby on uważnieniu po osiągnięciu przez nupturientów tegoż wieku. Należałoby bowiem zastosować uważnienie zwykłe albo uważnienie w zawiązku – instytucje, o których mowa w Kodeksie Prawa Kanonicznego (kan. 1156-1158 i 1161-1165 KPK).

Co ciekawe, istnieje możliwość uzyskania dyspensy od przeszkody wieku. Jej warunkiem jest osiągnięcie przez daną osobę odpowiedniej dojrzałości pomimo braku wymaganego wieku.

Ustawodawca kościelny postanowił również, że konferencje biskupów mogą ustanowić wyższy wiek do zawarcia małżeństwa w poszczególnych krajach. Niemniej tego typu regulacje odnoszą się wyłącznie do godziwości, a nie do ważności związku.

Z taką sytuacją mamy do czynienia w naszym kraju, gdzie Konferencja Episkopatu Polski ustaliła w Instrukcji dla duszpasterzy dotyczącej zawarcia małżeństwa konkordatowego z dnia 22 października 1998 r. minimalny wiek na poziomie 18 lat zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Stanowi to powtórzenie norm Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 10 § 1 KRiO). W tym kontekście warto dodać, że kobieta, która ukończyła 16. rok życia, może w niektórych przypadkach zawrzeć małżeństwo za zgodą sądu opiekuńczego.

Przeszkoda niemocy płciowej

Niemoc płciowa zwana jest inaczej impotencją. Polega ona – mówiąc najprościej – na braku możliwości podjęcia aktu fizycznego. Impotencja może dotyczyć zarówno mężczyzny, jak i kobiety.

Żeby niemoc płciowa mogła stanowić przeszkodę małżeńską na gruncie prawa kanonicznego, musi spełniać następujące warunki. Po pierwsze powinna być ona uprzednia, a więc istnieć jeszcze przed zawarciem związku. Po drugie musi być trwała, czyli niemożliwa do usunięcia. Ponadto impotencja powinna być pewna (kan. 1084 § 1 KPK). Nie ma natomiast znaczenia, czy jest ona absolutna, czy względna.

Pragnę podkreślić, że impotencji nie należy utożsamiać z niepłodnością. Ta ostatnia nie stanowi bowiem przeszkody do zawarcia małżeństwa.

Zgodnie z nauką prawa kanonicznego przeszkoda impotencji pochodzi z prawa naturalnego. Oznacza to, że w przypadku, gdy ona występuje, nie ma możliwości udzielenia dyspensy.

Przeszkoda węzła małżeńskiego

Osoba, która pozostaje w ważnym związku małżeńskim, nie może zawrzeć drugiego małżeństwa (kan. 1085 § 1 KPK). Gdyby to zrobiła, mielibyśmy do czynienia z bigamią.

Warto również zwrócić uwagę na jedną rzecz. Mianowicie zgodnie z kan. 1085 § 2 KPK nawet gdyby poprzednie małżeństwo było nieważnie zawarte albo zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, nie wolno z tej racji zawrzeć ponownego małżeństwa, dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności albo rozwiązania poprzedniego. Oznacza to, że w takich przypadkach konieczne jest przejście przez przewidziane prawem procedury.

Przeszkoda ta może ustać na kilka sposobów. Po pierwsze, wskutek śmierci współmałżonka, po drugie przez uzyskanie dyspensy od małżeństwa zawartego, lecz niedopełnionego, po trzecie przez przywilej Pawłowy oraz po czwarte, w wyniku uzyskania prawomocnego wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa.

Przeszkoda różności religii

W myśl kan. 1086 § 1 KPK nieważne jest małżeństwo między dwiema osobami, z których jedna została ochrzczona w Kościele katolickim lub została do niego przyjęta, a druga jest nieochrzczona.

W kontekście powyższego pragnę zwrócić uwagę na kwestię osoby ochrzczonej w Kościele katolickim i osoby do przyjętej do Kościoła katolickiego. W pierwszym przypadku chodzi nie tylko o Kościół łaciński (rzymskokatolicki), ale i o katolickie Kościoły wschodnie. Natomiast w drugiej sytuacji chodzi o osobę, która została ważnie ochrzczona w innej wspólnocie chrześcijańskiej, ale pragnie dołączyć do Kościoła katolickiego. Decyzja w tym zakresie musi jednak zostać uzewnętrzniona przed ordynariuszem miejsca lub proboszczem.

Istnieją dwa sposoby ustania tej przeszkody. Pierwszym z nich jest przyjęcie przez daną osobę ważnego chrztu w Kościele katolickim, z kolei drugim uzyskanie dyspensy od ordynariusza miejsca (kan. 1078 KPK). Żeby było to możliwe, konieczne jest wystąpienie słusznej i rozumnej przyczyny i spełnienie warunków, o których mowa w kan. 1125 i 1126 KPK. Chodzi tutaj o oświadczenie strony katolickiej, że jest gotowa odsunąć niebezpieczeństwo utraty wiary, natomiast druga strona musi zostać powiadomiona o tym zobowiązaniu w odpowiednim czasie. Oświadczenia te powinny zostać złożone na piśmie. Ostatni warunek polega zaś na pouczeniu obydwu stron o katolickiej wizji małżeństwa, a więc o jego istotnych przymiotach, i upewnieniu się, że żadne z narzeczonych ich nie wyklucza.

Przeszkoda święceń

Przeszkoda ta została uregulowana w kan. 1087 KPK i dotyczy wyłącznie osób duchownych. Chodzi więc tutaj o tych, którzy przyjęli ważne święcenia diakonatu.

W tym kontekście warto wskazać problem diakonów stałych. Otóż jeżeli przyjęli oni święcenia, będąc bezżennymi, wówczas nie mogą już zawrzeć małżeństwa.

Co ważne, przeszkoda ta ustaje wskutek orzeczenia nieważności święceń. Istnieje również możliwość uzyskania dyspensy.

Przeszkoda publicznego wieczystego ślubu czystości

Jeżeli dana osoba składa w sposób publiczny wieczysty ślub czystości w instytucie życia konsekrowanego (w zakonie), wówczas nie może ona zawrzeć małżeństwa (kan. 1088 KPK). W takim przypadku jest ona związana przeszkodą publicznego wieczystego ślubu czystości. Ślub ten musi być jednak wieczysty. Oznacza to, iż musi być on złożony po upływie ślubu czasowego.

W tym kontekście warto też dodać, że świecki ślub czystości nie stanowi przeszkody małżeńskiej.

Czy przeszkoda ta może ustać? Tak, jest to możliwe na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest wydalenie danej osoby z zakonu, natomiast drugim uzyskanie przez nią dyspensy.

Przeszkoda uprowadzenia

Przeszkoda ta może wydawać się w naszej kulturze nieco absurdalna, jednakże musimy pamiętać, że prawo kanoniczne ma wymiar globalny. Występuje ona pomiędzy mężczyzną i kobietą, która została przez niego uprowadzona lub zatrzymana w celu zawarcia małżeństwa (kan. 1089 KPK). Co ciekawe, gdyby to kobieta porwała lub zatrzymała mężczyznę w tym samym celu, wówczas nie mielibyśmy do czynienia z omawianą przeszkodą.

Jak należy rozumieć zwrot kobieta uprowadzona? Otóż chodzi tutaj o kobietę, która została uprowadzona z miejsca dla niej bezpiecznego do innego miejsca, w którym zagraża jej niebezpieczeństwo. Natomiast kobieta zatrzymana przebywa w miejscu swojego zamieszkania bądź w innym miejscu. Można powiedzieć, że jest ona uwięziona.

Przeszkoda występku (małżonkobójstwa)

W sytuacji, gdy ktoś, pragnąc zawrzeć małżeństwo z daną osobą, zadaje śmierć jej małżonkowi lub też swojemu małżonkowi, powstaje przeszkoda występku (kan. 1090 § 1 KPK). Można wyróżnić tutaj jeszcze jeden przypadek. Mianowicie to dwie osoby mogą wspólnym działaniem zadać śmierć małżonkowi jednej z nich (kan. 1090 § 2 KPK).

Mając na uwadze powyższe, chodzi tutaj o dopuszczenie się przestępstwa. Żeby jednak powstała przeszkoda, musi być ono dokonane, a nie usiłowane bądź chybione.

Przeszkoda ta pochodzi z prawa kościelnego, a więc istnieje możliwość uzyskania dyspensy. Z wyjątkiem sytuacji niebezpieczeństwa nagłej śmierci oraz przygotowania wszystkiego do ślubu władzę dyspensowania ma Stolica Apostolska. W praktyce udziela ona bardzo rzadko dyspensy w przypadku przeszkody małżonkobójstwa.

Przeszkoda pokrewieństwa

Pokrewieństwo to stosunek prawny łączący dane osoby na podstawie więzów krwi (kan. 1091 § 1-4 KPK). Może ono zachodzić w linii prostej (dzieci, wnuki, prawnuki) albo bocznej (osoby niepochodzące bezpośrednio od siebie, ale mające wspólnego przodka, np. brat i siostra).

Pokrewieństwo w linii prostej w każdym przypadku stanowi przeszkodę, od której nigdy się nie dyspensuje. Z kolei gdy idzie o pokrewieństwo w linii bocznej przeszkoda ta zachodzi do czwartego stopnia pokrewieństwa (pomiędzy rodzeństwem ciotecznym).

Przeszkoda powinowactwa

Powinowactwo jest relacją podobną do pokrewieństwa. Zachodzi ono pomiędzy daną osobą a krewnymi jej małżonka.

Przeszkoda powinowactwa zachodzi wyłącznie w linii prostej (kan. 1092 KPK). Pochodzi ona z prawa kościelnego, co oznacza, iż można uzyskać od niej dyspensę.

Przeszkoda przyzwoitości publicznej

Przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje wskutek nawiązania bliskiej relacji przez dane osoby wynikającej z nieważnego małżeństwa albo konkubinatu (kan. 1093 KPK). W takim przypadku niemożliwe jest zawarcie związku małżeńskiego np. przez mężczyznę i córkę jego mniemanej żony lub konkubiny.

Co ważne, przeszkoda ta nie ustaje w wyniku samego przerwania pożycia przez dane osoby. Konieczne jest uzyskanie dyspensy – przeszkoda przyzwoitości publicznej pochodzi z prawa kościelnego.

Przeszkoda pokrewieństwa prawnego

Pod pojęciem pokrewieństwa prawnego należy rozumieć przysposobienie (adopcję). Przeszkoda ta odnosi się więc do więzów łączących przysposabiającego z przysposobionym, a także do więzów łączących adoptowanego z rodzeństwem adoptującego (kan. 1094 KPK). Nie mogą bowiem zawrzeć małżeństwa osoby złączone pokrewieństwem prawnym w linii prostej oraz w drugim stopniu linii bocznej.

Jak widać, katalog przeszkód małżeńskich w Kościele katolickim jest bardzo szeroki. Co więcej, w katolickich Kościołach Wschodnich istnieje jeszcze jedna okoliczność, która wyklucza zawarcie związku małżeńskiego. Jest nią pokrewieństwo duchowe, które zachodzi pomiędzy daną osobą a jego rodzicem chrzestnym.