Dziedziczenie ustawowe to temat, który interesuje wiele osób, niezależnie od wieku, majątku czy sytuacji rodzinnej. Chociaż nie zawsze chcemy myśleć o sprawach związanych ze śmiercią, warto wiedzieć, co dzieje się z naszym majątkiem, gdy nie pozostawimy testamentu. W tym artykule wyjaśniam, czym jest dziedziczenie ustawowe oraz kto i w jakiej kolejności dziedziczy.
Informacje podstawowe
Dziedziczenie ustawowe zostało szczegółowo uregulowane w Kodeksie cywilnym (art. 931-940 KC). Ma ono miejsce, gdy:
- zmarły nie sporządził testamentu;
- testament jest nieważny;
- osoby powołane w testamencie nie chcą lub nie mogą dziedziczyć.
Co ważne, ustawodawca precyzyjnie określił, kto i w jakiej kolejności dziedziczy po spadkodawcy. Jest to niezwykle istotne, albowiem pozwala rozstrzygać rodzinne spory natury majątkowej.
Kolejność dziedziczenia – kto po kim dziedziczy?
W myśl przepisów Kodeksu cywilnego istnieje kilka tzw. klas dziedziczenia. Określono w nich kolejność, w której się ono odbywa.
Klasa pierwsza – dzieci i małżonek
Zgodnie z art. 931 § 1 KC w pierwszej kolejności do spadku powoływane są dzieci zmarłego oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w równych częściach, z tym że udział małżonka nie może być mniejszy niż ¼ całego spadku.
Przykład:
- zmarły pozostawił żonę i dwoje dzieci – każdy dziedziczy po 1/3 spadku;
- zmarły miał tylko jedno dziecko i był żonaty – żona i dziecko dziedziczą po ½.
Jeśli zaś któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy (art. 931 § 2 KC).
Klasa druga – małżonek, rodzice i rodzeństwo
W przypadku gdy zmarły nie pozostawił po sobie dzieci (zstępnych), do dziedziczenia ustawowego powoływani są jego małżonek oraz rodzice (art. 932 § 1 KC). W takiej sytuacji udział każdego z rodziców wynosi ¼ spadku, a małżonek otrzymuje pozostałą połowę. Jeżeli ojcostwo nie zostało ustalone, matka dziedziczy połowę spadku obok małżonka (art. 932 § 2 KC). Gdy zmarły nie miał ani dzieci, ani małżonka, cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych (art. 932 § 3 KC). Jeśli zaś jedno z rodziców nie żyje, jego część przechodzi na rodzeństwo spadkodawcy, a w razie ich śmierci – na ich dzieci, czyli siostrzeńców i bratanków (art. 932 § 4 i 5 KC). W sytuacji, gdy nie żyje jeden z rodziców, a zmarły nie miał rodzeństwa ani ich zstępnych, drugi rodzic dziedziczy połowę spadku, a drugą połowę otrzymuje małżonek zmarłego (art. 932 § 6 KC).
W sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił dzieci, a do dziedziczenia dochodzi jego małżonek wraz z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi rodzeństwa, udział spadkowy małżonka wynosi połowę całego spadku (art. 933 § 1 KC). Pozostała część dzielona jest między krewnych zmarłego zgodnie z zasadami opisanymi w poprzednich artykułach. Jeśli natomiast zmarły nie miał dzieci, rodziców, rodzeństwa ani ich zstępnych, cały spadek przypada jego małżonkowi (art. 933 § 2 KC). Oznacza to, że w przypadku braku innych spadkobierców ustawowych małżonek staje się jedynym spadkobiercą po zmarłym.
Klasa trzecia – dziadkowie
W przypadku gdy zmarły nie pozostawił po sobie dzieci, małżonka, rodziców, rodzeństwa ani ich zstępnych, do dziedziczenia ustawowego powoływani są jego dziadkowie (art. 934 § 1 KC). Dziedziczą oni w częściach równych, co oznacza, że każdy z żyjących dziadków otrzymuje równy udział w spadku. Jeżeli którykolwiek z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, jego część przypada jego dzieciom – czyli wujom i ciotkom spadkodawcy – również w częściach równych (art. 934 § 2 KC). Jeśli zaś któreś z tych dzieci również nie żyje, ich udział przechodzi na ich dzieci, czyli kuzynów spadkodawcy (art. 934 § 21 KC). W sytuacji, gdy zmarły dziadek nie pozostawił po sobie dzieci ani wnuków, jego udział przypada pozostałym żyjącym dziadkom (art. 934 § 3 KC).
Klasa czwarta – pasierbowie
W sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił małżonka ani żadnych krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy – czyli nie ma dzieci, rodziców, rodzeństwa, dziadków ani ich zstępnych – spadek przypada dzieciom jego małżonka, ale tylko tym, których oboje rodzice nie dożyli chwili otwarcia spadku (art. 9341 KC). Oznacza to, że dziedziczyć mogą pasierbowie zmarłego, pod warunkiem, że nie żyją zarówno ich biologiczni rodzice, jak i małżonek spadkodawcy będący ich drugim rodzicem. Spadek dzielony jest między nich w częściach równych.
Klasa piąta – gmina lub Skarb Państwa
W sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił małżonka, żadnych krewnych ani dzieci małżonka, które mogłyby dziedziczyć z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca jego zamieszkania – zgodnie z art. 935 KC. Gmina staje się wówczas spadkobiercą ustawowym i przejmuje cały majątek zmarłego. Jeżeli nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce lub miejsce to znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa.
O czym należy pamiętać?
Zgodnie z obecnym stanem prawnym konkubenci (partnerzy nieformalni) nie dziedziczą z mocy ustawy. Jeśli nie ma testamentu, partner nie otrzyma nic, nawet jeśli dwie osoby razem mieszkały przez wiele lat.
Istotną kwestią jest fakt, że małoletni spadkobiercy wymagają zgody sądu rodzinnego na dokonanie czynności przekraczającej tzw. zwykły zarząd. Chodzi tutaj np. o sprzedaż odziedziczonej nieruchomości.
Odrzucenie spadku przez jednego spadkobiercę powoduje, że jego udział przypada jego dzieciom. Fakt, iż są one niepełnoletnie, nie jest istotny z prawnego punktu widzenia. O odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka przeczytasz tutaj.
Warto również zwrócić uwagę, że na mocy nowelizacji Kodeksu cywilnego z 2023 r. wprowadzono zmiany m.in. w zakresie niegodności dziedziczenia i ograniczenia kręgu spadkobierców.
Dziedziczenie ustawowe to – mówiąc najprościej – domyślny mechanizm przekazywania majątku po śmierci. Ustawodawca starał się w przepisach odzwierciedlić naturalne więzi rodzinne, jednakże nie zawsze odpowiadają one stanowi faktycznemu. Widać to szczególnie w przypadku związków nieformalnych, rodzin patchworkowych czy osób samotnych. Dlatego też warto w niektórych sytuacjach rozważyć sporządzenie testamentu, aby mieć pewność, że nasza wola zostanie uszanowana.